فتنه عبارت از این است که بعضى از امت با بعضى دیگر اختلاف مى ‏کنند در امرى که تمامى امت حقیقت امر را مى ‏فهمند که کدام است ، و لیکن یکدسته از قبول آن سرپیچى نموده ، و آگاهانه به ظلم و منکر اقدام مى‏ کنند ، آن دسته دیگر هم که حقیقت امر را قبول کرده ‏اند آنان را نهی از منکر نمى ‏کنند و در نتیجه آثار سوئش دامن‏گیر همه امت مى‏ شود 

 بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم

سوره انفال آیه 25: وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنکُمْ خَاصةً  وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شدِیدُ الْعِقَابِ: و بپرهیزید فتنه ( آزمایشى ) را که چون آید تنهامخصوص  ستمکاران شما نباشد و بدانید که خدا شدید العقاب است  )

سخنی باداعیه داران اسلام وپیروان قرآن که ازصمیم قلب ازخدا بخواهیم اَللَهُمَّ نَوِّرقُلُوبَنَا بِالْقُرآن وَزَیِّنْ اَعْمَالَنَا بِالْقُرآن بحَقِ مُحَمَّدٍوَآلِهِ در آیات فوق خداوندمى‏ خواهد همه مؤمنین را از فتنه‏اى که مخصوص به ستمکاران از ایشان است و مربوط به کفار و مشرکین نیست زنهار دهد ، و به همین جهت باید مقصود از فتنه هر چند مختص به بعضى از مؤمنین است فتنه‏اى باشدکه تمامى افراد امت بایستى در صدد دفع آن برآیند ، و با امر به معروف و نهى از منکر که خدا بر ایشان واجب کرده از شعله‏ ور شدن آتش آن جلوگیرى بعمل آورند .و بنا بر این ، برگشت معناى آیه به تحذیر تمامى مسلمانان از سهل‏ انگارى در امر اختلافات داخلى خواهد بود ، چون این گونه اختلافات آنان را به تفرقه و اختلاف کلمه تهدید نموده و باعث مى‏ شود که وحدت مسلمین به تشتت و چند دستگى مبدل شود ، و معلوم است که در این صورت هر دسته که غالب شود زمام را به دست مى‏ گیرد ، و نیز معلوم است که این غلبه ، غلبه فساد است نه غلبه کلمه حق و دین حنیف که خداوند تمامى مسلمانان را در آن شریک کرده . پس گو اینکه فتنه مختص به یک دسته است یعنى مختص به ستمکاران ، و لیکن اثر سوء آن دامن‏گیر همه شده ، و در اثر اختلاف همه دچار ذلت و مسکنت و هر بلا و تلخ کامى دیگرى مى ‏شوند ، و همه در پیشگاه خداى تعالى مسؤول مى‏گردند و خدا شدید العقاب است.گر چه خداى تعالى این فتنه را به اسم و رسم معرفى نکرده و آن را بطور مهمل ذکر فرموده و لیکن جمله بعدى که مى ‏فرماید : لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنکُمْ خَاصةً  و همچنین جمله وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شدِیدُ الْعِقَابِ آن را تا اندازه‏ اى توضیح داده و مى ‏رساند که فتنه عبارت از این است که بعضى از امت با بعضى دیگر اختلاف مى‏کنند در امرى که تمامى امت حقیقت امر را مى‏ فهمند که کدام است ، و لیکن یکدسته از قبول آن سرپیچى نموده ، و آگاهانه به ظلم و منکر اقدام مى ‏کنند ، آن دسته دیگر هم که حقیقت امر را قبول کرده ‏اند آنان را نهی از منکر نمى ‏کنند و در نتیجه آثار سوئش دامن‏گیر همه امت مى ‏شود و از اینکه خداوند همه امت را از آن زنهار داده معلوم مى ‏شود که منظور ،آن ظلمى است که اثر سوئش عمومى باشد ، و چنین ظلمى ناچار باید از قبیل بر هم زدن حکومت اسلامى و زمام آن را به ناحق به دست گرفتن و یا پایمال کردن احکام قطعى از کتاب و سنت که راجع به حکومت حقه است باشد . و هر چه باشد در فتنه‏ هاى واقع شده در صدر اسلام نمونه‏ اش دیده مى ‏شود ، بطورى که آیه شریفه کاملا و بطور وضوح بر آن فتنه‏ ها منطبق مى‏ گردد ، چون فتنه‏ هاى مزبور وحدت دینى اسلام را منهدم نموده و با ایجاد تفرقه قدرت و شوکت اسلام را در هم شکست ، و خون‏هایى  ریخت و باعث اسارت و غارت و هتک نوامیس و حرمت‏ها گردید و کتاب و سنت متروک شد،همچنانکه خود قرآن از زبان پیغمبرش حکایت  نموده که گفت ) یا رَبّ‏ِ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًافرقان30  :پروردگارا،قوم من این قرآن رارهاکردند)و از جمله مفاسد شوم این فتنه این است که امت اسلام حتى بعد از آنکه به اشتباهات واعمال زشت خود تنبه پیدا کند نمى‏تواند از آن عذاب دردناکى که این فتنه به بار آورده خود را نجات دهد ،آرى(کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعیدُوا فیها وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَریقِ20حج:هرباربخواهندازشدت غم ازعذاب بیرون رونددرآن بازگردانده می شوندکه بچشیدعذاب آتش سوزان را) آیه شریفه امت اسلام را به فتنه‏اى تهدید کرده که وحدت کلمه‏ شان را بر هم زده و دچار تفرقه و پراکنده گی شان مى ‏کند ، و اگر از آن فتنه پرهیز نکنند دچار عذاب شدیدى مى ‏شوند ، ، بنا بر این آیه شریفه تمامى مؤمنین را از فتنه‏ اى که بعضى از ایشان بپا مى‏ کنند زنهار مى ‏دهد ، و این نیست مگر براى اینکه آثار سوئش دامنگیر همه مى ‏شود آیه شریفه متضمن خطابى است اجتماعى و متوجه به عموم مؤمنین ، و در این صورت این نتیجه به دست مى‏آید که پس منظور از دعوت به خیرى که ایشان را زنده مى ‏کند ، دعوت به اتفاق و تمسک عموم به حبل الله و اقامه دین و اجتناب از تفرقه و اختلاف است ،همچنانکه فرموده: (وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعًا وَ لا تَفَرَّقُوا..آل عمران103:همگی به ریسمان خداچنگ زنید،وپراکنده نشوید)و نیز در همان باره فرموده : وَ أَنَّ هذا صِراطی مُسْتَقیمًا فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبیلِهِ..انعام153:بدانیداین است راه راست من «حق وعدل» ،پس،ازآن پیروی کنید،وازراه های دیگرکه شماراازراه راست وحق پراکنده می کندپیروی نکنید)

مردحَجِّی همره حاجی طلب              خواه هندوخواه ترک ویا عرب

منبع:تفسیرالمیزان